اولویت های حیاتی در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در گفتگو با اردشیر اروجی
چند پیمانه آمار، نصف لیوان گردشگر خارجی، بیش از یک پارچ خروجی گردشگر از ایران، نصف قاشق چای خوری درآمدزایی و به مقدار خیلی زیادی نبود زیرساخت های لازم؛ اینها را که کنار هم بگذاریم معجونی به دست می آید به نام صنعت گردشگری ایران که قرار است در ساختار اقتصاد مقاومتی جای نفت را بگیرد و بشود عصای دست اقتصاد ایران در روزهایی که مثلا هند نفت مان را می برد و برنج آنچنانی تحویل مان می دهد و جوابش هم سربالاست.
اما واقعیت امر گردشگری ایران در همین لحظه و حال چیست و اوضاعش چگونه است؟ حال که ۹ماه مانده به پایان دولت یازدهم، رئیس این سازمان عوض شده و بانویی نشسته بر مسند قدرت یکی از مهم ترین سازمان های کشور، چه اولویت های کاری دارد و قبای نازک و کم جان گردشگری ایران را باید به کجای این اقتصاد لرزان بیاویزد؟
پرسش هایی از این دست را با اردشیر اروجی، کارشناس برنامه ریزی میراث فرهنگی و گردشگری و مدیر کل سابق گردشگری استان تهران مطرح کرده ایم که در ادامه می خوانیم.
تدوین آمارهای دقیق؛ اولویت ریاست فعلی
ریاست سابق سازمان حدودا دو هفته پیش آماری ارائه کرد از آنچه در دوران ریاستش بر این سازمان رفته بود. وی اشاره می کند که ظرف سه سال گذشته در حوزه گردشگری ۳۶هتل چهار و پنج ستاره و بیش از ۱۰۰هتل با ظرفیت های مختلف به صنعت گردشگری کشور اضافه کرده ایم. یعنی سالی ۱۲هتل به این صنعت اضافه شده که برای هر کدام از این هتل ها چند صد میلیارد تومان سرمایه اولیه نیاز است.
این آمار جای سوال دارد و حتی گفته بود لیستی از این هتل ها را ارائه می کند که کماکان چنین کاری را انجام نداده است. همچنین وی عنوان کرده که ۱۷۰هتل۴ و ۵ ستاره نیز توسط بخش خصوصی در کشور در حال احداث است.
اردشیر اروجی در مورد این آمار و ارقام می گوید: ریاست فعلی در گام نخست باید این آمارها را بررسی کند.چون ارائه آمار دقیق در هر صنعتی موجبات روشن شدن آینده آن بازار را فراهم می کند.
اروجی ادامه می دهد: ریاست سابق اشاره ای هم داشته مبنی بر اینکه بیش از ۸۰۰هتل یک تا ۵ستاره و هتل آپارتمان توسط بخش خصوصی یا احداث شده یا در حال اجرا است. در حالی که قبلا گفته بود تنها به ۴۰۰هتل احتیاج داریم.
بنابراین اگر این آمارها صحیح است، در این حوزه نیازی به سرمایه گذاری مجدد نداریم. در حالی که در واقع این آمار با واقعیت فاصله دارند.
تراز منفی گردشگری؟!
گردشگری در سه حوزه است؛ گردشگری داخلی، گردشگری ورودی و گردشگری خروجی. اروجی ضمن بیان این تقسیم بندی می افزاید: گردشگری داخلی ایران، نوعی گردشگری فامیلی است. طبق اطلاعات مرکز آمار تنها بین ۵ تا ۶درصد گردشگری داخلی از هتل ها استفاده می کنند و بیشتر از خانه دوستان و آشنایان استفاده می کنند. این رقم تا ۶۷درصد از گردشگران داخلی را دربرمی گیرد.
همچنین تنها کمی بیش از ۲درصد از گردشگران از تورهای داخلی برای ایران گردی استفاده می کنند و بیشتر با وسایل نقلیه شخصی است که مرگ و میر بیش از ۲۴هزار نفر در سال را به همراه دارد. اروجی ادامه می دهد: یعنی با اینکه بیش از ۳هزار دفتر خدمات گردشگری در سطح کشور داریم، اما بیشتر گردشگر به خارج از کشور می فرستند تا اینکه برای ایران برنامه ای داشته باشند.
یکی از اقدامات ریاست فعلی باید این باشد که دفاتر مربوطه را به این سمت و سو ملزم کند که تورهای گردشگری داخلی معرفی کنند. اما در حال حاضر این دفاتر به لحاظ تورهای داخلی یا کیش را دارند یا مشهد. این دفاتر باید از چند ماه قبل از نوروز برای این روزها برنامه ریزی کنند. چون تقویت گردشگری گروهی برای رونق گردشگری داخلی حائز اهمیت است.
۳۱ استان داریم که هر استان حداقل ۱۰مسیر گردشگری دارد یعنی دفاتر مسافرتی می توانند برای هر سال بیش از ۳۱۰ تور داخلی تدارک ببینند. اما تا زمانی که بیش از ۶۷درصد از گردشگران داخلی برای سفر از وسایل نقلیه شخصی استفاده می کنند و به جای هتل به خانه دوستان و آشنایان و رستوران می روند، این میزان از گردشگری در چرخه صنعت گردشگری کشور وارد نمی شود. بنابراین دیگر آمار ۸۰میلیون سفر در سال فایده ای ندارد چون در چرخه صنعت گردشگری تاثیرگذار نیست.
اما شاید این سوال ایجاد شود که چرا دفاتر خدمات گردشگری بیشتر بر ارائه پکیج هایی برای تورهای خارجی تمرکز کرده اند، در حالی که تورهای زیادی می توان برای سراسر ایران تدارک دید.
اروجی در پاسخ به این پرسش می گوید: وقتی این پرسش را با این دفاتر در میان می گذاریم عموما به یک مسئله اشاره می کنند؛ مسئله ای به نام قابل برنامه ریزی نبودن گردشگری در ایران درحالی که که برای گردشگری خارجی به راحتی برنامه ریزی می کنند.
این دفاتر می گویند در مورد تورهای خارجی حتی برای سه ماه بعد هتل و حمل و نقل را رزرو می کنیم و مقررات و ضوابط هم ثابت است و تغییرات لحظه ای ندارد. اما در ایران گاه سیستم رزرواسیون برای چند ماه بسته است. مثلا برای رزرو هتل های کیش ویژه روزهای نوروز، باید تا بهمن صبر کنیم.
در حالی که این امر قدرت برنامه ریزی را از اهالی بازار می گیرد و همین امر بازار سیاه بلیت ها و قیمت ها را در روزهای مانده به نوروز رقم می زند. اروجی همچنین اضافه می کند: سیستم رزرواسیون باید بین المللی باشد که گردشگر خارجی در صورتی که با مشکلی مواجه شد بتواند به صورت بین المللی پیگیری و خسارتش را دریافت کند.
پایگاه آماری ایجاد کنیم
در حوزه گردشگری خارجی با آمار ۵میلیون و ۲۰۰هزار گردشگر مواجه هستیم که این رقم نیم درصد کل گردشگری جهان است. در سند چشم انداز باید تعداد گردشگران خارجی به یک ونیم درصد می رسید که هنوز نرسیده است. از لحاظ درآمدی، درآمد گردشگری به سه دهم درصد گردشگری جهانی رسیده است و باید طبق سند چشم انداز به ۲درصد گردشگری جهانی می رسید. همان طور که اشاره شد طبق آمار اعلامی سال ۹۴ رقم ۵میلیون و ۲۰۰هزار نفر گردشگری خارجی وارد ایران شده اما طبق سند چشم انداز این رقم باید به ۷/۵میلیون گردشگر می رسید.
در واقع ما تا ۴۴درصد از سند چشم اندازی که برای صنعت گردشگری ترسیم کرده بودیم، عقب هستیم. اروجی ضمن بیان این آمار اشاره می کند که یکی از مشکلات اساسی در هر سه حوزه گردشگری این است که پایگاه آماری نداریم. باید پایگاه اینترنتی ایجاد شود که به صورت دوره ای به روز شود و تعداد گردشگران داخلی و خارجی را رصد کند و آمارهای دقیقی بدهد که گردشگران، پژوهشگران، سرمایه گذاران و سیاست گذاران حد و حدود این بازار را بدانند.
همین امر موجب می شود که مثلا برنامه ریزان این حوزه با دسترسی به این اطلاعات بتوانند بازار را مطالعه کنند و چرایی افزایش تعداد گردشگران و دلایل آن یا کاهش گردشگران و دلایل آن را بدانند. این امر موجب می شود که بتوانند موضع گیری ها دقیق تری داشته باشند. حتی تاثیر و تاثر گفتمان سیاسی بر این صنعت را هم می توان رصد کرد. به طور کلی اگر قرار است در ساختار اقتصاد مقاومتی گردشگری جایگزین نفت شود، باید آمار دقیقی داشته باشیم.
وی ادامه می دهد: ریاست سابق سازمان از ورود بیش از ۴۰کمپانی به صنعت گردشگری به ویژه برای ساخت هتل و… به ایران خبر داده بود اما هنوز معلوم نیست چه تعداد پای میز مذاکره و قرارداد رفته اند. مهم ترین دلیل این دودلی هم نبود آمار دقیق از این بازار است؛ بازاری گنگ و غیرشفاف و البته کم ثبات که هر کدام از این مسائل به تنهایی تهدیدی برای سرمایه گذاری به شمار می روند.
ما حتی نمی دانیم شهری مانند اصفهان با این میزان از شهرت و به عنوان یکی از قطب های گردشگری ایران، چه میزان گردشگر دارد یا ظرفیت هتل هایش دقیقا چقدر است. حدس و گمان راه به جایی نمی برد. میزان گردشگران ورودی و خروجی هر منطقه از ایران باید یک به یک بررسی و نگاشته شود.
مشاور سابق رئیس سازمان میراث فرهنگی همچنین اشاره ای دارد به تراز منفی گردشگری ایران و می گوید: در حوزه گردشگری خروجی از ایران با آماری مواجه هستیم که نشان می دهد تراز گردشگری ایران کماکان منفی است.
چون با وجود آمار ۵میلیون و ۲۰۰هزار نفری ورود گردشگر به ایران، آمار دیگری نیز وجود دارد که مربوط به گردشگران خروجی از ایران است که در سال ۹۴ این تعداد تا ۷/۵میلیون نفر بوده است. یعنی بیش از ۲/۳ کسری داریم.
در حالی که کشوری در حوزه گردشگری موفق است که تراز مثبتی را در این حوزه تجربه کند یعنی تعداد گردشگران ورودی اش بیشتر از میزان گردشگران خروجی اش باشد. اما در حال حاضر ۱۸درصد ارز بیشتری از کشورمان خارج می کنیم تا اینکه ارز وارد کنیم. همین امر موجب شده تا گردشگری ما فعلا غیراقتصادی باشد، بنابراین ریاست فعلی سازمان باید همه تلاشش معطوف به مثبت شدن تراز گردشگری ایران باشد.
چرا گردشگران حلال به ایران نمی آیند؟
وقتی از اهمیت علمی شدن مدیریت گردشگری در ایران سخن می گوییم باید بتوانیم مصداق هایش را هم در جامعه ببینیم. اما آنچه به واقع وجود دارد، رنگ و روی مثبتی ندارد. کمااینکه تعداد اندکی از دانشجویان رشته های مدیریت گردشگری و هتل داری به بدنه صنعت گردشگری ایران جذب شده اند. اروجی در این مورد چنین توضیح می دهد: برای بررسی علمی بازار باید از نیروی متخصص استفاده کنیم.
چون ما در این بازار باید به بازاریابی و مطالعه بازار بپردازیم. اما تاکنون روی سلایق گردشگران خارجی و رصد شیوه رفتارشان در کشورمان مطالعه فراگیری نکرده ایم تا براساس رفتارهای مشتریان خدمات مان را تنظیم کنیم. باید گردشگرانی را که به ایران و به کشورهای همسایه می آیند، مطالعه کرده و نحوه تاثیرگذاری تبلیغات روی این گردشگران را بررسی کنیم تا به محض اینکه برای کشوری مانند ترکیه مشکل سیاسی و بی ثباتی داخلی ایجاد شد، ما بتوانیم توجه بخشی از این گردشگران را به ایران معطوف کنیم.
اروجی اضافه می کند: طی یک سال گذشته کشورهایی چون ترکیه، تونس، مصر و… با مشکل مواجه شدند و بخشی از گردشگرانی که به این کشورها می روند می توانند به ایران بیایند. اما ما نتوانستیم درصد اندکی هم از این گردشگران جذب کنیم. این امر نشان می دهد که گردشگری در ایران مشتری مدار نیست و خواسته مشتری را نمی شناسد.
مثلا این همه از گردشگری حلال صحبت می کنیم اما واقعا چند درصد از گردشگران حلال را جذب کرده ایم در حالی که در سطح جهان بیش از ۱۵۰میلیون گردشگر حلال داریم. اما هیچ درصدی از این جمعیت میلیونی را جذب نکرده ایم چون برندی در این زمینه ایجاد نکرده ایم و هتل ها، رستوران ها و حمل ونقل مان برند حلال را نگرفته اند در حالی که موسسه ای در خود ایران وجود دارد که این برند را براساس قوانین مشخصی ارائه می کند.
نکته دیگری که وجود دارد عدم رقابت پذیری گردشگری ایران با کشورهای همسایه به لحاظ قیمت و کیفیت است. مثلا در اقامتگاه های بوم گردی یک فنجان چای را تا ۱۰هزار تومان قیمت گذاری می کنند که هر گردشگری اگر این قیمت ها را در صفحات اجتماعی اش اعلام کند، نوعی تبلیغات منفی برای گردشگری ایران است.
بنابراین سازمان میراث فرهنگی باید بر قیمت ها نظارت داشته تا قیمت متناسب با کیفیت تعیین شود. مسئله دیگری که در حوزه گردشگری ایران وجود دارد و همیشه از آن به عنوان یک مشکل یادشده و حتی گردشگران خارجی هم بارها اعتراض خود را نسبت به آن اعلام کرده اند، بحث زیرساخت های گردشگری است. سیستم حمل و نقل ریلی و جاده ای و هوایی باید بهبود یابد و به لحاظ ایمنی اطمینان بخش شود.
همچنین واحدهای پذیرایی بین راهی که هنوز حتی سرویس های بهداشتی مناسب ندارند، فکری به حال شان شود؛ مشکلی که حتی در تخت جمشید به عنوان یکی از بزرگ ترین وجوه میراث ملی ایران، به چشم می خورد و این امر همواره مورد اعتراض گردشگران خارجی است.
***
نقش داده های بزرگ در تنظیم بازار گردشگری ایران
مهم ترین گام های نخست این است که هر کاری براساس برنامه انجام شود و براساس آمارهای دقیق که حاصل پایش های علمی و واقعی است نه حاصل حدس و گمان، سیاست گذاری ها انجام شود.
مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان تهران اضافه می کند: با عمل بدون برنامه به جای هم افزایی، تلاش های یکدیگر را خنثی می کنیم. گام دوم این است که مطالعات بازاریابی داشته باشیم. اما برای بازاریابی باید داده های بزرگی داشته باشیم. از داده های آماری بزرگ و تحلیل بازار براساس این داده ها امروز در سطح جهان به عنوان یک کار علمی و دقیق از آن یاد می شود. تیم های تحلیلی بسیاری روی بازارها کار می کنند و برنامه ریزی برای بازار را براساس رفتار مشتری تنظیم می کنند.
این کارشناس برنامه ریزی میراث فرهنگی ضمن تایید این نکته می گوید: ما حتی حساب های اقماری ملی نداریم که بتوانیم وضعیت گردشگری را در حساب های ملی نظاره کنیم. یعنی بتوانیم آمار دقیقی از سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی ارائه کنیم. برای بیان اهمیت آمار و ارقام در این حوزه باید اضافه کنیم که متوسط جهانی سهم گردشگری از صادرات خدمات ۳۰درصد است اما در ایران ۱۰درصد است.
همچنین سهم گردشگری از کل صادرات در جهان حدود ۱۰درصد و در ایران حدود ۷درصد است. سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی در سطح جهان به طور متوسط تا ۱۰درصد است و در ایران دودهم درصد است.
اروجی با بیان این آمار اضافه می کند: سهم گردشگری از اشتغال در سطح جهانی بین ۸ تا ۹درصد است و در ایران این رقم حدود ۳درصد است. هرگونه برنامه ریزی باید براساس این واقعیت های آماری باشد.
***
گردشگران شیعه را به ایران بیاورید
شیعیان جهان ۲۰۰میلیون نفر هستند. مهم ترین وجه گردشگری مربوط به این جمعیت، زیارت اماکن متبرکه است و ایران از این لحاظ قطب گردشگری جهان محسوب می شود. از طرفی چنین گردشگرانی تمام و کمال در چارچوب قوانین فرهنگی ایران جای می گیرند. اما واقعیت موجود حکایت از آماری نه چندان قابل توجه می دهد. به این صورت که یک درصد از این جمعیت به ایران می آیند یعنی حدود ۲میلیون نفر که بعد از مخدوش شدن رابطه ایران و عربستان این میزان کمتر شده چون عربستان موانعی را برای حضور گردشگران مسلمان در ایران ایجاد می کند.
بنابراین همین آمار ۲درصدی هم بعد از اختلاف ایران با این کشور عربی، کاهش یافته است در حالی که هتل های زیادی در شهر مشهد ایجاد شده اند که روی این میزان گردشگر حساب کرده بودند. یعنی روی بیش از ۲میلیون گردشگر زیارتی. حال ریاست فعلی سازمان میراث فرهنگی باید کشورهای مشتاق برای حضور در اماکن زیارتی را مدنظر قرار داده و ظرفیت گردشگری شیعه ایران را که خالی مانده است، پر کند.
اردشیر اروجی به عنوان مدیرکل سابق دفتر برنامه ریزی، آمار و اطلاعات سازمان میراث فرهنگی در این باره می گوید: باید در این کشورهایی که جمعیت شیعه دارند، تبلیغات و معرفی های حرفه ای از امکانات ایران و از برنامه هایی که برای شان تدارک می بینیم، ارائه کنیم.
وی اضافه می کند: ریاست فعلی باید براساس برنامه های فعلی به دنبال عملیاتی کردن داشته های گردشگری ایران باشد و مثلا به دنبال تهیه طرح جامع گردشگری دیگری نباشد. چون هر رئیسی که به این سازمان می آید، به دنبال تنظیم طرح مربوط به خودش است و برخوردهای سلیقه ای در این زمینه وجود دارد که باید از آن پرهیز شود.
گزارشگر: خانم طاهره خواجه گیری
منبع: روزنامه فرصت امروز
